Pámipatúne Ibát karéng Kasulátan ampóng Lagyú da reng Lugál
(You can read an English version of this article here.)
Aliwá mu ing Angeles ing céntru ning economía, negócio, pámagáral, pámangán, turísmo ampóng ámánang kabiasnán ning Kalibudtáng Luzón ampó ning Indúng Kapampángan. Ití múrin ing céntru ning Labuád Kapampángan king kasalésáyan.
Ngéni, pasikán nang pasikán ing pámanalíling amánu, at parakál nong parakál deng ának a páragulán dang Tagálug é mú king Kapampángan nuné king mabílug a Filipínas. Tutúring da neng métung karéng “20 global language hot spots” (adwáng púlung lugál king yátu nung nu la mámilígrung díli deng amánu) ing Pangúlung Filipínas [nung nu ya kayábe ing Luzon] ampóng Palawan)1.
King Kalibudtáng Luzon, tukî lang mámális king Tagalug deng balén, anyá mégi neng Tagalug ing kéraklán king Labwád. Karéng mílabásan a decáda, mégi nong Tagalug deng dakál karéng balén a sadyáng Ilukanu, antí ing San Jose, Muñoz, Carranglan ampóng Santo Domingo. King Zambales, mégi neng Tagalug ing sadyáng Sambal a tungkúng balén a Iba, kábang mé-Tagalug ne man ing sadyáng Ilukanung Castillejos. Minális ya namán king Tagalug ing sadyáng Ilukanu ampóng Sambal a Cabangan, at maybúg no múring magíng Tagalug deng áliwáng balén a Sambal. Karéng pitúng provincial ning Region III, bukúd na mung ing Pampanga ampóng Tarlac ing mítágan a aliwá deng Tagalug ing mayoria o pékamaragúl a amánu. Parakál nong parakál deng sasámul ning “amánung pambangsâ” (a awsán dang imperialistáng amánu o mala-infiérnung amánu deng dakál king Internet)2 bálang banwá. Métung yang pangánib a aláng patúgut sísikán king bié da reng amánu king Filipínas ing Tagalug.
É sadyáng makanyán. Karatáng da reng Castila, anyáng sékúpan de ing labwád kanítang decádang 1570, Kapampángan ya ing kéraklán king Bataan, Bulacan ampóng Nueva Ecija. Makúcumpirmá ini king Relation nang Loarca, nung nu masásábing paréu ya amánu ing Bulacan (at patí ing Tondo) karéng balén a Kapampángan, kábang aliwá no man amánu deng áliwá dáke ning Metro Manila ampóng Rizal.3 Makí pámipatúne kaníti king lagyú da reng lugál. Déni deng mápilán karéng balén o barangay kareng provinciang déting ibát king Kapampángan.
BATAAN
Abucay – Capitangan (ibat king kapitangan)
Balanga (ibat king balanga)
Dinalupihan – Layac (ibát king layak, inugsé, basúra); Pagalanggang (ibát king galanggang, gumágang masikán); Sapang Balas (ibát king sapang balas); Tabacan (ibát king tabakan); Tucop (ibát king tukup, takpán king gámat),
Hermosa – Culis, (kulis, métúng a pun dútung, Memecylon ovatus); Tipo (ibát king tipo, aláng ípan)
Orani – Talimundoc (ibát king talimunduk)
Pilar – Alauli (ibát king alauli); Uyong (ibát king uyung, “arrow” king Inglis)
Samal – Palili (ibát king lili)
BULACAN
Angat – Laog (ibát king laug)
Baliuag – Suliban (ibát king sulib); Tilapayong (ibát king telapayung, lúpang páyung)
Balagtas – Dalig (ibát king dalig)
Bocaue – Tambobong (ibát king tambubung, métung a pyálung daréng ának)
Bulacan – Balubad (ibát king balubad); Pitpitan (ibát king pitpitan)
Bustos – Tibagan (ibát king tibagan)
Guiguinto – Tuktukan (ibát king tuktukan)
Malolos – Balayong (ibát king balayun) ; Matimbo (ibát king matimbu); Malolos (ibát king luslus)
Marilao – Lias (ibát king r lias)
Meycauayan – Liputan (ibát king liput, dumálan padúrut)
Norzagaray – Bitungol (ibát king bitungul, métung a clásing úlad)
Obando – Pagaga (ibát king pagaga, prone to crying); Paliwas (ibát king fr paliwas)
Pandi – Manatal (ibát king batal); Masosu (ibát king masoso)
Paombong – Capitangan (ibát king r kapitangan)
Plaridel – Dampol (ibát king dampul); Lalangan (ibát king lalangan); Quingua [sadyáng lagyû] (ibát king qñg uaua)
Pulilan – Inaon (ibát king inaun); San Ildefonso – Pinaod (ibát king fr pinaud); Tilapatio (ibát king telapatio)
San Jose del Monte – Minuyan (ibát king miduyan o migduyan)
San Miguel – Batasan (ibát king batasan); Mandile (ibát king dili o magdilidili); Salangan (ibát king salangan)
San Rafael – Pinakpinakan (ibát king pinakpinak); Salapungan (ibát king salapungan,); Talaksan (ibát king talaksan) ; Tambobong (ibát king tambubung, métung a pyálung daréng ának)
Santa Maria – Guyong (ibát king guyung-guyung,métung a clásing pun dútung); Kamangyanan (ibát king kamangyang)
NUEVA ECIJA
Aliaga – Bucot (ibát king bukut); Pantoc (ibát king pantuk); Sunson (ibát king sungsung); Umangan (ibát king umangan)
Bongabon – Lusok (ibát king lusuk); Macabaclay (ibát king makabakle); Malate (ibát king malati)
Cabanatuan – Cabu (ibát king fr kabu, pámangimút da reng pámangimút da reng úyat king bátal); Dalampang (ibát king fr dalampang, táung misásakáb neng lálákad ya); Matungal-tungal (ibát king tunggal-tunggal); Sumacab (ibát king sakab)
Cabiao – Palasinan (ibát king palyasinan, lúlanán asín); Sinipit (ibát king sinipit)
Carranglan – Minule (ibát king minuli)
Cuyapo – Bantog-Talugtug (ibát king talugtug); Bibiclat (ibát king biklat)
Gabaldon – Bagting (ibát king bagting); Macasandal (ibát king makasandal)
Gapan – Mangino (ibát king manginu)
Jaen – Manaol (ibát king fr manyaul); Pamacpacan (ibát king pamakpakan)
Laur – Bagting (ibát king bagting); Pangarulung, ibát king fr pangarulung); Palupud (ibát king paludpud)
Llanera – Casile (ibát king kasili, métung a áyup)
Muñoz – Bical (ibát king bikal) ; Buliran (ibát king fr buliran, where logs are thrown down into the water to flow them downriver)
Pantabangan – Ganduz (ibát king gandus)
Rizal – Bicus (ibát king fr bikus, a bond coiled around a log or post to keep firm)
San Isidro – Alua (ibát king aliwa)
San Jose – Sibot (ibát king sibut)
San Leonardo – Mambangnan (ibát king nabangnan)
Talavera – Dinarayat (ibát king dinayat, turned into seeding ground); Paludpad (ibát king paludpud, stump or piece of trunk projecting from the ground)
Talugtug – Mayamot (ibát king mayamut)
Zaragoza – Manaul (ibát king manyaul); Mayamot (ibát king mayamut)
###
1 Language hot spots
<http://www.swarthmore.edu/SocSci/langhotspots/hotspots/TNP/index.html >
2 Fwd: Re: [hispanofilipino] Invitación de Justo Orros/Imperial subdialect
<https://groups.yahoo.com/neo/groups/DILA/conversations/messages/7085>
3 Relacion de las Yslas Filipinas by Miguel de Loarca
<http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/pageviewer-idx?c=philamer;cc=philamer;q1=calonpite;rgn=full%20text;idno=atd7328.0005.001;didno=atd7328.0005.001;view=image;seq=00000087>
4 Samson, Venancio. Kapampangan Dictionary. Angeles City: Center for Kapampangan Studies, Holy Angel University, 2011.